" انتم الصراط الاقوم و السبیل الاعظم و شهداء دارالفناء و شفعاء دارالبقاء. (1)؛ شما راست ترین راه ها و بزرگترین شاهراه ها هستید. شما شهیدان این جهان و شفیعان آن جهانید.
همه ائمه اطهار علیهم السلام به استثناى وجود مقدس حضرت حجت عجل الله تعالى فرجه که در قید حیات هستند، شهید از دنیا رفتهاند؛ هیچ یک از آنها با مرگ طبیعى و با اجل طبیعى و یا با یک بیمارى عادى از دنیا نرفتهاند، و این یکى از مفاخر بزرگ آنهاست. خود آنان همیشه آرزوى شهادت در راه خدا را داشتند که ما مضمون آن را در دعاهایى که آنها به ما تعلیم دادهاند و خودشان مىخواندهاند مىبینیم. على علیه السلام مىفرمود: "من تنفر دارم از این که در بستر بمیرم، هزار ضربه شمشیر بر من وارد بشود بهتر است از این که آرام در بستر بمیرم." و ما نیز در دعاها و زیاراتى که قرائت مىکنیم یکى از فضائل ائمه را به این نام یادآوری می کنیم که آنها از زمره شهدا هستند و شهید از دنیا رفتهاند.
در اصطلاح، «شهید» لقب وجود مقدس امام حسین علیه السلام است و ما معمولا ایشان را به لقب«شهید» مىخوانیم: «الحسین الشهید». همان طور که لقب امام ششم را «جعفرالصادق» و لقب امام موسى بن جعفر را « موسى الکاظم» مىگوییم ، لقب سیدالشهداء نیز« الحسین الشهید» است. ولى این بدان معنى نیست که ائمه دیگر ما شهید نشدهاند. همان طور که اگر موسى بن جعفر را «الکاظم» می نامیم معنایش این نیست که سایر ائمه" کاظم" نبودهاند -"کاظم" یعنى کسى که بر خشم خود مسلط است- ، یا اگر به امام هشتم مىگوییم «الرضا» معنایش این نیست که دیگران مصداق«الرضا» نیستند، و یا اگر امام ششم را «الصادق» می نامیم ، معنایش این نیست که دیگران العیاذ بالله صادق نیستند.
این که ما تصور کنیم سایر ائمه با روش امام حسین(ع) در این جهت اختلاف و تفاوت داشته است، تصور غلطی است. این هم که برخی فکر می کنند بنای امام حسین علیه السلام بر مبارزه با دستگاه جور زمان خود بود ولى سایر ائمه بنای مبارزه را نداشتند، تفکر نادرستی است. امکان ندارد مقام مقدس امام با دستگاه ظلم و جور زمان خودش سازش کند و خودش را با آن منطبق کند؛ بلکه همیشه با آنها مبارزه مىکند. تفاوت در این است که شکل مبارزه فرق مىکند. یک وقت مبارزه علنى است و اعلان جنگ می شود؛ و وقتی دیگر، مبارزه هست ولى نوع مبارزه فرق مىکند. یعنی مقتضیات زمان در شکل مبارزه تاثیر می گذارد. هیچ وقت مقتضیات زمان در این جهت نمىتواند تاثیر داشته باشد که در یک زمان سازش با ظلم جایز نباشد ولى در زمان دیگر جایز باشد. در واقع سازش با ظلم در هیچ زمانى و در هیچ مکانى و به هیچ شکلى جایز نیست، اما ممکن است شکل مبارزه فرق کند. تاریخ ائمه اطهارعموماً حکایت مىکند که همیشه در حال مبارزه بودهاند. اگر مىگویند مبارزه در حال تقیه، مقصود سکون و بى تحرکى نیست.« تقیه» از ماده «وقى» است، مثل تقوا که از ماده «وقى» است. تقیه معنایش این است که به شکل مخفیانه و در یک حالت استتار از خود دفاع کردن؛ نه دست از مبارزه برداشتن.
همه ائمه اطهار این افتخار را دارند که در زمان خودشان با هیچ خلیفه جورى سازش نکردند و همیشه در حال مبارزه بودند. ایشان در مقابل خلفایی نظیر عبدالملک مروان، اولاد عبدالملک، پسرعموهاى عبدالملک، بنى العباس، منصور دوانیقى، ابوالعباس سفاح، هارون الرشید، مامون و متوکل و ... که از بدنام ترین افراد تاریخ هستند، ایستادند و به انحاء مختلف مبارزه نمودند. اگر مقاومت ائمه اطهار در مقابل اینها نبود، و اگر ایشان فسق ها و انحراف هاى آنان را برملا نمىکردند و غاصب بودن و نالایق بودن آنها را به مردم تذکر نمى دادند، امروز ما هارون و مخصوصاً مامون را در ردیف قدیسین مىشمردیم. اگر ائمه، باطن مامون را آشکار نمىکردند و وى را معرفى نمىنمودند، مسلما امروز او یکى از قهرمانان بزرگ علم و دین در دنیا تلقى مىشد.
در این مقاله بحث ما در زمینه عواملی است که موجبات شهادت امام موسى بن جعفرعلیهماالسلام را فراهم نموده است. البته در این که موسى بن جعفرعلیهماالسلام به شهادت رسیده، از مسلمات تاریخ است. بنا بر معتبرترین و مشهورترین روایات، موسى بن جعفرعلیهماالسلام چهار سال در کنج سیاه چالهاى زندان به سر برد و در زندان هم به شهادت رسید.
امام آن روح مقاوم و بزرگ، به یحیی پاسخ می دهد:« به هارون بگو از عمر من دیگر چیزى باقى نمانده است» و پس از یک هفته امام را مسموم نمودند.
در تاریخ آمده است که یحیى برمکى به اطرافیانش گفت: من گمان مىکنم خلیفه ظرف امروز و فردا دستور بدهد موسى بن جعفر را توقیف کنند. گفتند چطور؟ گفت: من همراهش بودم که به زیارت حضرت رسول در مسجدالنبى رفتیم، وقتى که خواست به پیغمبر سلام بدهد، دیدم این گونه سلام مىگوید: السلام علیک یا ابن العم یا رسول الله. بعد گفت: من از شما معذرت مىخواهم که مجبورم فرزند شما موسى بن جعفر را توقیف کنم.
بالاخره هارون دستور داد جلادهایش به سراغ امام بروند. اتفاقا امام در خانه نبود. ایشان به مسجد پیغمبر رفته بود. سربازها به مسجد رفتند و وقتى وارد شدند که امام در حال نماز بود. مهلت ندادند که موسى بن جعفر نمازش را تمام کند، در همان حال نماز، ایشان را کشان کشان از مسجد پیغمبر بیرون بردند که حضرت نگاهى به قبر رسول اکرم کرد و عرض کرد: السلام علیک یا رسول الله، السلام علیک یا جداه، ببین امت تو با فرزندان تو چه مىکنند؟!
چرا هارون این اعمال را انجام داد؟ مگر امام قیامی بر پا کرده بود؟ از مسلمات تاریخ است که ایشان قیام نکرده بود ولی وجود خود امام برای هارون و حکومتش خطر داشت، چون خلیفه مىخواست براى ولایتعهدی فرزندانش بیعت بگیرد؛ هارون نگران بود که امام اعلام نماید هارون و فرزندانش غاصب خلافتند.
- عائله تان چند نفرند؟ معلوم شد عائلهاش خیلى زیاد است.
- وضع زندگیتان چطور است؟ امام پاسخ دادند.
- عوایدتان از کجا تأمین می شود؟
پس از این سوال و جواب ها وی رفت. وقتى خواست برود پدرم به ما گفت: بدرقه کنید، در رکابش بروید. و ما به امر هارون تا در خانهاش در بدرقهاش رفتیم، که او آرام به من گفت تو خلیفه خواهى شد و من یک توصیه بیشتر به تو نمىکنم و آن این که با اولاد من بدرفتارى نکن.
ما نمىدانستیم این کیست. برگشتیم. من از همه فرزندان ناراحت تر بودم، وقتى خلوت شد به پدرم گفتم این کى بود که تو این قدر او را احترام کردى؟ خندهاى کرد و گفت: اگر راستش را بخواهى این مسندى که ما بر آن نشستهایم مال اینهاست. گفتم آیا به این حرف اعتقاد دارى؟ گفت: اعتقاد دارم. گفتم: پس چرا واگذار نمىکنى؟ گفت: مگر نمىدانى "الملک عقیم"؟ تو که فرزند من هستى، اگر بدانم که مدعى من می شوى، آنچه را که چشمهایت در آن قرار دارد از روى تنت بر مىدارم.
پس از مدتی هارون شروع کرد به صله دادن. پول هاى گزاف برای افراد مىفرستاد، پول هایی به میزان پنج هزار دینار زر سرخ، چهارهزار دینار زر سرخ و غیره. من فکر کردم لابد پولى که براى این مردى که این قدر برایش احترام قائل است مىفرستد خیلى زیاد خواهد بود. ولی دیدم کمترین پول را براى او فرستاد؛ یعنی دویست دینار. سؤال کردم که علت این کار چیست؟ گفت: مگر نمىدانى اینها رقیب ما هستند. سیاست ایجاب مىکند که اینها همیشه تنگدست باشند و پول نداشته باشند؛ زیرا اگر زمانى امکانات اقتصادى شان زیاد شود، یک وقت ممکن است که صد هزار شمشیر علیه پدر تو قیام کند.
على بن یقطین وزیر هارون بود، ولى شیعه بود، و پنهانی خدمت مىکرد. در میان افرادى که در دستگاه هارون کار می کردند، اشخاصى بودند که بسیار زیاد مجذوب و شیفته امام بودند ولى هیچ گاه جرات نمىکردند با ایشان تماس بگیرند.
یکى از ایرانی هایى که شیعه و اهل اهواز بود، مىگوید من مشمول مالیات هاى خیلى سنگینى شدم که اگر مىخواستم این مالیات ها را بپردازم از زندگى ساقط مىشدم. اتفاقاً والى اهواز معزول شد و والى دیگرى آمد و من هم خیلى نگران بودم که اگر او بر طبق آن دفاتر مالیاتى از من مالیات مطالبه کند، اوضاع زندگى ام دگرگون می شود. ولى بعضى دوستان به من گفتند: این فرد باطناً شیعه است، تو هم که شیعه هستى. اما چون جو اختناق حاکم بود من جرات نکردم نزد او بروم و بگویم که شیعه هستم، اندیشیدم که بهتر است به مدینه نزد خود موسى بن جعفربروم، اگر خود امام تصدیق کردند او شیعه است از ایشان توصیهاى بگیرم. خدمت امام رفتم. ایشان نامهاى نوشت که سه چهار جمله آمرانه بیشتر نبود، اما از نوع آمرانههایى که امامى به تابع خود مىنویسد، راجع به این که« قضاى حاجت مؤمن و رفع گرفتارى از مؤمن در نزد خدا چنین است والسلام.» نامه را با خودم مخفیانه به اهواز آوردم. فهمیدم که این نامه را باید خیلى محرمانه به او بدهم. یک شب به در خانهاش رفتم، دربان آمد، گفتم به او بگو که شخصى از طرف موسى بن جعفر آمده است و نامهاى براى تو دارد. دیدم خودش آمد و سلام و علیک کرد و گفت: کارت چیست؟ گفتم من از طرف امام موسى بن جعفر آمدهام و نامهاى دارم. نامه را از من گرفت و بوسید، بعد صورت و چشم هاى مرا بوسید؛ مرا فوراً به منزل برد، مثل یک بچه در برابر من نشست و گفت تو خدمت امام بودى؟! گفتم بله.
- تو با همین چشمهایت جمال امام را زیارت کردى؟! گفتم بله.
- پرسید گرفتاریت چیست؟ گفتم: یک چنین مالیات سنگینى براى من بستهاند که اگر بپردازم از زندگى ساقط مىشوم. دستور داد همان شبانه دفاتر را آوردند و اصلاح کردند، و چون آقا نوشته بود«هر کس که مؤمنى را مسرور کند، چنین و چنان...» گفت اجازه مىدهید من خدمت دیگرى هم به شما بکنم؟ گفتم بله. گفت من مىخواهم هر چه دارایى دارم، امشب با تو نصف کنم، آنچه پول نقد دارم با تو نصف مىکنم، آنچه هم که جنس است قیمت مىکنم، نصفش را از من بپذیر.
آن مرد می گوید بعدها در سفرى خدمت امام رسیدم و جریان را عرض کردم، امام تبسمى نمود و خوشحال شد.
هارون از جاذبه حقیقت و رفتارهای زیبای امام مىترسید. « کونوا دعاة للناس بغیر السنتکم.»(3) این تبلیغ با عمل است که اثرپذیر است. کسى که با موسى بن جعفر یا با آباء کرامش و یا با اولاد طاهرینش روبرو مىشد و مدتى با آنها بود، حقیقت را در وجود آنها مىدید، و در می یافت که واقعاً خدا را مىشناسند، واقعا از خدا مىترسند، به راستی عاشق خدا هستند، و هر کاری که انجام می دهند براى رضای خداست.
دومین سنت که در تمام اولاد على علیه السلام - از ائمه معصومین علیهم السلام - دیده مىشود همدردى و همدلى با ضعفا، محرومان، بیچارگان است. در تاریخ زندگی امام حسن، امام حسین، حضرت زین العابدین، امام باقر، امام صادق، امام کاظم علیهم السلام و ائمه بعد از آنها، می بینیم که رسیدگى به احوال ضعفا و فقرا یکی از برنامه های اصلی این بزرگواران بوده است.
باید دقت نمود که این اخبار به گوش خلیفه هم می رسید. هارون از این همه نفوذ کلام امام در بین مردم هراسناک بود و احساس خطر مىکرد، و مىگفت: او نباید باشد،« وجودک ذنب» بودن تو از نظر من گناه است. البته امام هم در عین حال از روشن کردن شیعیان و محارم خود هیچ کوتاهى نمىکردند، و جریان را به آنها مىگفتند تا حقیقت ماجرا بر همه آشکار شود.
پس در واقع موجبات شهادت امام موسى بن جعفر علیهماالسلام دو چیز بود: اولاً شخصیت ایشان به گونهاى بود که هارون احساس خطر مىکرد. دوماً امام تبلیغ مىکرد و قضایا را روشن مىنمود، منتها از روش تقیه استفاده مىکردند، یعنى طورى عمل مىکردند که تا حد امکان، مدرکی به دست حکومت نیافتد.
آخرین زندان امام، زندان سندى بن شاهک بود، که یک مرد غیر مسلمان بوده است. سندی از آن کسانى بود که هر چه به او دستور مىدادند، به شدت اجرا مىکرد. امام را در یک سیاهچال جای دادند. بعد هم تلاش بسیار نمودند تا تبلیغ کنند که امام به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. نوشتهاند که یحیى برمکى براى این که پسرش فضل را تبرئه کرده باشد، به هارون قول داد که آن وظیفهاى را که دیگران انجام ندادهاند خودش انجام دهد. وقتی سندى را دید او را شناسایی نمود و کشتن امام کاظم علیه السلام را از وی درخواست نمود، و البته او هم پذیرفت. یحیى زهر خطرناکى را فراهم کرد و در اختیار سندى قرار داد. او نیز زهر را آن را در خرمایى تعبیه نمود و خرما را به امام خوراند و بعد هم فوراً شهود را حاضر کردند؛ علماى شهر و قضات را دعوت نمودند، و حضرت را نیز در جلسه حاضر کردند و هارون گفت: ایهاالناس! ببینید این شیعهها چه شایعاتى در مورد موسى بن جعفر رواج مىدهند و مىگویند: موسى بن جعفر در زندان ناراحت است، موسى بن جعفر چنین و چنان است. ببینید او کاملاً سالم است. تا حرفش تمام شد حضرت فرمود: « دروغ مىگوید. همین الآن من مسموم شده ام و از عمر من دو سه روزى بیشتر باقى نمانده است.» اینجا تیرشان به سنگ خورد. به همین دلیل بعد از شهادت امام، پیکر مطهر ایشان را در کنار جسر- پل- بغداد نهادند، و مرتب مردم را مىآوردند که ببینید! آقا سالم است، عضوى از ایشان شکسته نیست، سرشان هم که بریده نیست، گلویشان هم که سیاه نیست. در نتیجه اعلام کنند که ما امام را نکشته ایم، بلکه به اجل خودش از دنیا رفته است.
2- خلفاى عباسى دربانى داشتند به نام « ربیع» که ابتدا حاجب منصور بود، بعد از منصور نیز در دستگاه آنها بود، و بعد پسرش در دستگاه هارون بود. اینها از خصیصین دربار خلفاى عباسى و فوق العاده مورد اعتماد بودند.
3- اصول کافى، باب صدق و باب ورع .
4- منتهى الآمال،ج 2، ص 222.